Uçsuz bucaksız uzay, üretilmiş en güçlü ve en büyük teleskoplar ile incelenmeye devam ediliyor. Bilim insanları bu gözlemlerinde yeni gezegenlerden bambaşka doğa olaylarına tanıklık edebiliyor. Bu bağlamda 2023 yılı uzay alanında oldukça iyi bir yıl oldu diyebiliriz. Güneş’in aktivitesinin zirveye doğru yaklaşması, kara delikler, patlayan yıldızlar ve daha nicesi haberlerimize konu oldu. Dilerseniz bunları tekrar hatırlayalım.
1. Güneş’ten gelen en güçlü ışın
2023’te kırılan yeni astronomik rekorlar arasında Güneş’ten gelen ve daha önce görülenden çok daha güçlü olan en yüksek enerjili gama ışını da yer aldı. Daha önce NASA’nın Fermi Gama Işını Uzay Teleskobu Güneş’ten gelen 200 gigaelektronvolt ya da GeV (200 milyar elektronvolt) enerjiye sahip gama ışınları tespit etmişti. Ancak, Meksika’daki Yüksek İrtifa Cherenkov Gözlemevi ya da HAWC tarafından yapılan gözlemler bunu resmen gölgede bıraktı. HAWC verileri, yaklaşık 1 trilyon elektronvolt (1 teraelektronvolt veya TeV) enerjiye sahip Güneş gama ışınlarından gelen atomaltı parçacıkları ve yaklaşık 10 TeV’e kadar enerjiye sahip birkaç tanesini ortaya çıkardı. 2. Evrenin en büyük patlaması
Şimdiye kadar görülen en yoğun, uzun süreli ve güçlü patlama – bilinen tüm süpernovalardan on kat daha parlak ve şu anda bile patlamaya devam ediyor – ışığı bize 8 milyar yıldır gelen bir galakside keşfedildi. AT2021lwx olarak kataloglanan patlayıcı olay oldukça ilginç. En parlak döneminde AT2021lwx, Güneş’ten 2 trilyon kat daha parlaktı ancak gökbilimcilere göre bu, patalyan bir yıldız değildi. Normalde patlayan yıldızlar birkaç hafta veya ay sonra sönerler. Bilim insanlarına göre bu, büyük bir gaz bulutunu tüketen süper kütleli bir kara delik olabilir. Gökbilimciler buna gelgit bozulması diyorlar ve bu ölçekte bir olaya daha önce hiç tanık olunmadı.
3. En uzak Hızlı Radyo Patlaması (FRB)
Şimdiye kadar tespit edilen en uzak Hızlı Radyo Patlaması (FRB) 2023 yılında ortaya çıktı. 19 Haziran 2022’de uzayda 8 milyar yıl boyunca devasa bir yolculuk yapan bir FRB tespit edildi. FRB’ler, sadece milisaniyeler süren kısa radyo dalgası patlamalarıdır, ancak bu kısa zaman diliminde Güneş’in 30 yılda yaydığı kadar enerji yayabilirler. Kimse onları neyin ürettiğini bilmiyor; çoğu zaman evrende rastgele patladıkları görülüyor. Bazen tekrarladıkları bile görülür. Aşırı manyetik nötron yıldızları olan manyetarlar bu patlamaların başlıca şüphelileri konumunda.
Yapılan gözlemlerde FRB 20220610A olarak kataloglanan patlamanın yeri tam olarak belirlendi ve patlamanın 8 milyar yıl önceki hallerini gördüğümüz çarpışan iki ya da üç galaksiden oluşan bir sistemden geldiği ortaya kondu.
4. Mars helikopterinin uçuş rekoru
Mars’taki tek helikopter olması nedeniyle NASA‘nın Ingenuity helikopterinin gerçekleştirdiği neredeyse her şey bir rekor ve kendi rekorunun gelişimi konumunda. 16 Eylül’de 59. uçuşunu gerçekleştiren Ingenuity, 142,59 saniye boyunca bir nokta üzerinde asılı kalarak o ana kadarki en uzun uçuşunu gerçekleştirdi. Daha sonra 19 Ekim’deki 63. uçuşunda bu süreye ulaşarak 579 metre boyunca karada uçtu ki bu da şimdiye kadar bir uçuşta kat ettiği en büyük üçüncü mesafe oldu. Şubat 2021’de Perseverance keşif aracıyla birlikte Mars’a varışından bu yana Ingenuity 17 Aralık itibariyle 67 uçuş gerçekleştirdi. Toplam 121,1 dakika Mars atmosferinde uçtu ve 15,3 kilometre yol kat ederek havada 24 metre yüksekliğe ulaştı.
5. Kayıtlardaki en sıcak yaz
NASA’nın Goddard Uzay Araştırmaları Enstitüsü (GISS), 2023’teki Kuzey Yarımküre yazının, sıcaklık kayıtlarının başladığı 1880’den bu yana en sıcak yaz olduğunu ve bunun insan kaynaklı küresel ısınma ile deniz sıcaklıklarının yükselmesine yardımcı olan El Nino’nun etkisinin bir sonucu olduğunu doğruladı. Haziran, Temmuz ve Ağustos aylarının toplamının 1950-1980 ortalamasından ortalama 0,23 santigrat derece daha sıcak olduğunu tespit edildi. Sadece Ağustos ayı 1,2 santigrat derece daha sıcaktı. Bu kulağa fazla bir şey gibi gelmeyebilir, ancak iklim değişikliğini hafifletme çabaları küresel ısınmayı sanayi öncesi ortalamanın 1,5 santigrat derecenin altında tutmaya dayanıyor. Ve bu ısınma felaketleri de beraberinde getiriyor.
Deva orman yangınları, inanılmaz ve ölümcül sıcak hava dalgaları 2023 yılında çokça duyduğumuz şeylerdi. GISS direktörü iklim bilimci Gavin Schmidt, “Gerçekleşeceğini söylediğimiz şeyler gerçekleşiyor ve atmosferimize karbondioksit ve diğer sera gazlarını salmaya devam edersek daha da kötüleşecek.” diyor.
6. Antarktika’daki deniz buzu rekor seviyede eridi
NASA tarafından yapılan araştırma 2023’te Antarktika sularındaki deniz buzu miktarının rekor düzeyde düştüğünü ortaya koydu. Kuzey Kutbu’nda da durum pek iç açıcı değildi. Bilim insanları, kayıtlar başladığından bu yana ölçülen en düşük altıncı deniz buzu miktarını sergilediğini tespit etti.
Bilim insanları, Antarktika deniz buzunun 10 Eylül’de kıtanın sadece 16,96 milyon kilometrekaresini kapladığını ve bunun şimdiye kadarki en düşük seviye olduğunu keşfetti. Bir önceki en düşük seviyeye 1986 yılında ulaşılmıştı; o tarihte deniz buzunun kapladığı alan 18 milyon kilometrekareydi.
Deniz buzu kaybı, insan kaynaklı küresel ısınmadan dolayı artan sıcaklıkların bir sonucudur ve hızla kısır döngüye dönüşebilen bir sürece işaret eder. Buz, Güneş enerjisini uzaya geri yansıtmada etkilidir, bu nedenle ne kadar az buz varsa, o kadar az Güneş enerjisi uzağa yansıtılır. Buna karşılık gezegen ısınır. Ayrıca, ne kadar az buz varsa, Güneş enerjisini daha verimli bir şekilde emebilen daha koyu okyanus bölümleri ortaya çıkar. Bu da sonuçta okyanus sıcaklıklarını yükselterek erimeyi hızlandırır.
7. Uzayda en uzun süre kalan astronot
NASA astronotu Frank Rubio, 2023 yılında Uluslararası Uzay İstasyonu’nda (ISS) uzayda tam bir yıl geçiren ilk Amerikalı olarak istemeden de olsa tarihe geçti. Rubio, kozmonotlar Sergey Prokopyev ve Dmitri Petelin ile birlikte fırlatılarak 67. Sefere katıldı. Üçlünün altı ay sonra Dünya’ya dönmesi planlanıyordu, ancak Soyuz kapsüllerindeki soğutucu sızıntısı ISS’de bir yıldan fazla kalmaları gerektiği anlamına geliyordu. Üçlü, uzayda 371 gün geçirdikten sonra 27 Eylül 2023’te Kazakistan’a inerek nihayet Dünya’ya döndü. Ancak Rubio, 1994-1995 yılları arasında Rus Mir uzay istasyonunda 437 gün geçiren küresel rekor sahibi merhum kozmonot Valery Polyakov’un bir hayli gerisinde. 8. En hızlı yıldız
Avrupa Uzay Ajansı’nın Gaia uydusu tarafından toplanan yıldız hareketleri verilerini inceleyen gökbilimciler tarafından Temmuz ayında galaksimizde şimdiye kadar görülen en hızlı kaçak yıldızlar ortaya çıkarıldı. Altı yeni yüksek hızlı yıldız keşfedildi ve bunlardan ikisi J0927-6335 ve J1235-3752 olarak kataloglandı. Yıldızlar sırasıyla saniyede 2.285 kilometre ve saniyede 1.694 kilometre hızla uzayda ilerleyerek şimdiye kadar görülen en hızlı yıldızlar oldular. Bu hızı bir bağlama oturtalım: En hızlı yıldız, sadece 1 saatte Dünya’nın etrafında 694 tur atabilir. Bu iki yıldızda eskiden Güneş benzeriydiler ancak ömürlerini tamamlayarak beyaz cüceye dönüştüler.
9. Tespit edilen en eski süper kütleli kara delik
Bugüne kadar yapılmış en pahalı teleskop olan James Webb Uzay Teleskobu‘nun (JWST) rutin olarak yeni astronomik rekorlar kırması ve bunlardan birinin de evrende var olduğu bilinen en uzak süper kütleli kara deliğin keşfi olması şaşırtıcı değil. JWST, temmuz ayında yaklaşık 13,3 milyar yıl önce (Büyük Patlama’dan sadece 570 milyon yıl sonra) var olduğunu gördüğümüz CEERS 1019 adlı bir galaksideki kara deliği tespit etti. JWST aynı zamanda geçtiğimiz günlerde evrenin başlangıcından sadece 440 milyon yıl sonra oluştuğu düşünülen GN-z11’i de keşfetti.
10. En küçük kahverengi cüce
Her yeni astronomik rekor en büyük ya da en uzaktakiyle ilgili olmak zorunda değil. Bu bağlamda JWST, Jüpiter’in kütlesinin sadece üç ila dört katı olan ve bazı gezegenlerle aynı büyüklükte olan, şimdiye kadar bulunan en küçük kahverengi cüce yıldızı keşfetti. JWST’yi kullanan gökbilimciler bu kahverengi cüceyi, Jüpiter’in sekiz katından daha az kütleye sahip diğer kahverengi cücelerle birlikte IC 348 yıldız kümesinde buldular. IC 348, Perseus Moleküler Bulutu’nda bin ışık yılı uzaklıkta bulunuyor.
Kahverengi cüceler genellikle başarısız yıldızlar olarak adlandırılır. Çünkü gaz halindeki bir bulutsudan doğrudan birleşerek yıldızlar gibi oluşsalar da küçük boyutları, bir yıldızın ayırt edici özelliği olan hidrojenin nükleer füzyonu için çekirdeklerinde gereken sıcaklıkları üretecek yeterli kütleye sahip olmadıkları anlamına gelir.